Nasza Loteria SR - pasek na kartach artykułów

Bój o Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej w Rzeszowie

Piotr Samolewicz
Piotr Samolewicz
Gdyby nie apel prezesa Instytutu Pamięci Narodowej do samorządów o dokończenie procesu dekomunizacji przestrzeni publicznej, rzeszowianie zapomnieliby, że w ich mieście stoją dwa totalitarne pomniki.

Karol Nawrocki swój niedawny apel tłumaczy inwazją rosyjską na Ukrainę. „(…) Władze Rosji próbują (…) uzasadnić swą agresję, sięgając do najgorszych wzorców propagandy z czasów komunistycznych i do pseudohistorycznych argumentów. Towarzyszą temu gloryfikacja rosyjskich tradycji imperialistycznych i relatywizacja zbrodni sowieckiego komunizmu - czytamy w oświadczeniu dr. Nawrockiego. I dalej: „Uświadamia nam to jeszcze dobitniej niż do tej pory, jak ważne jest usunięcie z polskiej przestrzeni publicznej nazw i symboli propagujących komunizm.”

- Mogę tylko wzmocnić apel prezesa IPN i zaapelować do władz Rzeszowa o jak najszybsze usunięcie z przestrzeni miasta Pomnika Wdzięczności Armii Czerwonej – mówi dyrektor rzeszowskiego Oddziału IPN dr Dariusz Iwaneczko. I zadaje retoryczne pytania: - Jaka armia zakłada obozy koncentracyjne na terenach kraju rzekomo wyzwolonego? To pytanie można postawić i dziś. Czy wyzwoliciele burzą miasta, bombardują szkoły i szpitale, zabijają cywilów, jak to ma miejsce na Ukrainie. Liczę na mądrość mieszkańców Rzeszowa, którzy przecież pomagają uchodźcom z Ukrainy, że upomną się o usunięcie pomnika Wdzięczności Armii Czerwonej. Taki pomnik musi być dla nich niemiłym widokiem.

Dyrektor rzeszowskiego Oddziału IPN zdaje sobie sprawę z tego, że drugi rzeszowski pomnik wrósł w krajobraz miasta. Uważa, że można by go zostawić po ogołoceniu z symboliki wyrażającej tzw. czyn rewolucyjny.

– Trzeba mieć świadomość, na czym polegał ów czyn rewolucyjny: na więzieniach, torturach, obozach, mordach, i to nie tylko na żołnierzach podziemia, ale i na demokratycznych działaczach jak peeselowiec Władysław Kojder zamordowany skrytobójczo w okolicach Łańcuta przez UB.

Armia Czerwona po wkroczeniu na Rzeszowszczyznę założyła wiele obozów koncentracyjnych dla cywili i żołnierzy podziemia. Funkcjonowały one pod różnymi nazwami i do dziś historycy mają problemy w ich identyfikacji. Na pewno w nieludzkich warunkach, w jamach ziemnych, byli przetrzymywani jeńcy w Trzebusce, Żabnie, Byszówce, w więzieniu sanockim i w innych miejscach. W sumie przez wszystkie obozy założone przez Armię Czerwona w Polsce i na danych Kresach przeszło co najmniej sto tysięcy ludzi, zsyłanych następnie do sowieckich łagrów, w tym 40 tys. Górnoślązaków wywożonych na wschód.

Na mocy ustawy z 1 kwietnia 2016 r. o zakazie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego przez nazwy jednostek organizacyjnych, jednostek pomocniczych gminy, budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz pomniki IPN w Rzeszowie wydawał opinie, czy dane obiekty i nazwy wyczerpują zapisy ustawy. W większości przypadków te opinie zostały uwzględnione, z wyjątkiem upamiętnienia stojącego nie z winy właściciela na jego posesji w Borku Starym (chodzi o armatę sowiecką z odwołaniami do GL, AK i Armii Czerwonej) i dwóch rzeszowskich obiektów: Pomnika Wdzięczności Armii Czerwonej na pl. Ofiar Getta i Pomnika Czynu Rewolucyjnego.

Od decyzji usunięcia pierwszego pomnika wydanej przez Wojewódzkiego Inspektora Nadzoru Budowlanego odwołał się do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie były prezydent miasta Tadeusz Ferenc, tłumacząc, że ustawa dekomunizacyjna nie dotyczy tego upamiętnienia, gdyż stoi ono na cmentarzu żydowskim. Skargę kasacyjną na orzeczenie pomyślne dla władz miasta złożył IPN do Naczelnego Sądu Administracyjnego, argumentując że ustawa mówi o cmentarzach wojennych, a takim nie jest miejsce po danym kirkucie zlikwidowanym przez Niemców, oraz że pomnik nie dotyczy martyrologii Żydów tylko chwały Armii Sowieckiej. Sprawa jest w toku. Pomnik nie widnieje w rejestrze zabytków, tylko jego otoczenie, czyli urbanistyczny układ miasta. Z kolei drugi, o wiele słynniejszy monument, stoi na działce należącej do ojców Bernardynów i w myśl ustawy to oni powinni go usunąć. Trudno jednak podejrzewać, by zakon znalazł pieniądze na tak drogą operację.
Od daty powstania tych pomników minęło wiele czasu i dla współczesnych rzeszowian, szczególnie młodych, ich komunistyczna wymowa i symbolika mogą być nieczytelne. Dlatego warto przypomnieć pokrótce ich historię.

Pomnik Wdzięczności dla Armii  Czerwonej  stanął w Rzeszowie na ówczesnym pl. Wolności (dziś Ofiar Getta) 6 listopada 1951 roku, czyli w rocznicę wybuchu
Pomnik Wdzięczności dla Armii Czerwonej stanął w Rzeszowie na ówczesnym pl. Wolności (dziś Ofiar Getta) 6 listopada 1951 roku, czyli w rocznicę wybuchu Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej. Krzysztof Kapica

Pomnik Wdzięczności dla Armii Radzieckiej stanął w Rzeszowie na ówczesnym pl. Wolności (dziś Ofiar Getta) 6 listopada 1951 roku, czyli w rocznicę wybuchu Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej wg kalendarza gregoriańskiego. Decyzja o jego budowie i rozpisaniu zamkniętego konkursu zapadła 26 maja 1948 roku na posiedzeniu powołanego z inicjatywy ówczesnego wojewody rzeszowskiego Jana Mirka Komitetu Budowy Pomnika Wdzięczności w Rzeszowie. Zamiarem władz było wyrażenie wdzięczności mieszkańców Rzeszowa dla Armii Radzieckiej za „wyzwolenie Narodu Polskiego spod okupacji faszystowskiej”. W urzędowych dokumentach stwierdzano, że „Rzeszów jest jedynym jak do tej pory miastem, w którym nie ma jeszcze takiego pomnika".

Pomnik miał być monumentalny. Na jego budowę zebrano podczas zbiórek społecznych ok. 3,5 mln zł. Po pewnych perturbacjach wybrano projekt artysty Bazylego Wojtowicza. Pionowy pomnik liczy 8,5 m wysokości. U nasady znajdują się cztery płaskorzeźby przedstawiające: gen. Iwana Koniewa i Karola Świerczewskiego; pakt przyjaźni polsko-radzieckiej ukazany poprzez dwie postaci składające przysięgę wierności; wspólny polsko-radziecki atak bojowy podczas II wojny światowej; pracę w czasach pokoju (jedna postać trzyma młot, druga sierp i kłosy zżętego zboża. Cokół pomnika zwieńczony jest statuą kobiety z dzieckiem, symbolizującą wdzięczność i zwycięstwo. 19 kwietnia 1966 roku powiatowe sztafety przywiozły urny z ziemią pochodzącą z miejsc męczeństwa oraz straceń ludności cywilnej z terenu ówczesnego woj. rzeszowskiego oraz z miejsc walk Armii Radzieckiej, partyzantów radzieckich, żołnierzy WP, KBW, WOP i MO. Uroczystość była finałem obchodów 1000-lecia Państwa Polskiego. W urnach nie było ludzkich prochów.

W 1966 roku miała się pojawić się oddolna inicjatywa budowy drugiego ważnego pomnika w Rzeszowie dla uczczenia 1000-lecia Państwa Polskiego. Jeśli nawet była taka inicjatywa, to została ona szybko przechwycona przez I sekretarza Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Rzeszowie Władysława Kruczka. Władysław Kruczek, były działacz przedwojennej Komunistycznej Partii Polski, od lat czynił starania dla stworzenia legendy tradycji walk rewolucyjnych na terenie ówczesnego województwa rzeszowskiego. Służyły temu organizowane konferencje, odczyty i wydawane publikacje. Inspirowani przez KW PZPR historycy starali się w nich wykazać istnienie na Rzeszowszczyźnie tradycji walki klasowej i szerokiego poparcia miejscowej ludności dla idei rewolucyjnych i komunistycznych. Zwieńczeniem tych działań miała być budowa pomnika na 30. rocznicę powstania Polskiej Partii Robotniczej, która przypadała w 1972 r.

W 1967 r. powstał Wojewódzki Komitet Budowy Pomnika Walk Rewolucyjnych w Rzeszowie. Przewodniczącym komitetu został Władysław Kruczek. Do realizacji idei Kruczka wybrano pochodzącego z Podkarpacia krakowskiego rzeźbiarza Mariana Koniecznego.

Podobnie jak w przypadku budowy poprzedniego pomnika, władze organizowały społeczną zbiórkę. Szła ona opornie, szczególnie po masakrze robotników na Wybrzeżu w grudniu 1970 r.

Pomnik został odsłonięty z pompą 1 maja 1974 roku przy udziale delegacji konsulatu radzieckiego w Krakowie i delegacji ze Lwowa. W uroczystości uczestniczyli działacze przedwojennej KPP Tomasz Wiśniewski i Kazimierz Osetek. Ten pierwszy był działaczem Kominternu, dąbrowszczakiem, wojnę spędził w ZSRR, w latach 1945-46 pełnił rolę szefa rzeszowskiego UB. Ten drugi był pierwszym komunistycznym starostą kolbuszowskim i organizatorem PUB w Kolbuszowej.

O wymowie monumentu przemawia jego socrealistyczna forma i treść. W jego bryle można rozpoznać wygięte na zewnątrz dwa mocno wydłużone laurowe liście tworzące od wschodu i zachodu coś na kształt archaicznej, posiadającej sakralne konotacje płaskorzeźby o nazwie mandorla. Liście splecione są udrapowanym czerwonym sztandarem, po dwóch stronach zawieszono dwa zespoły rzeźb. Od strony obecnego urzędu wojewódzkiego typową dla socrealizmu grupę uczestników walki klas, czyli żołnierza, chłopa i robotnika, a od strony Krakowa figurę greckiej bogini zwycięstwa Nike w bojowym szale. Cokół monumentu stanowiła nieistniejąca już trybuna, która stała pod figurami robotnika, chłopa i żołnierza, a wielki plac między pomnikiem a WRN otrzymał nazwę Placu Defilad i służył władzy do organizowania wieców.

Władze Rzeszowa nie zamierzają, przynajmniej teraz, odpowiadać pozytywnie na apel prezesa IPN Karola Nawrockiego.

- Obecnie w Rzeszowie są o wiele pilniejsze sprawy, jak organizowanie pomocy dla tysięcy uchodźców z ogarniętej wojną Ukrainy. I na tym miasto się koncentruje. To jest priorytet. Ważny jest teraz człowiek, który tarci dach nad głową i nasze działania idą w kierunku, by pomóc tym ludziom , dostarczyć żywność, zapewnić opiekę nad dziećmi, pomóc im wyjechać do innych miast. Mniej pilne tematy przesuwane są na przyszłość – mówi Artur Gernand z kancelarii prezydenta Miasta Rzeszowa.

Stanowisko władz Rzeszowa krytykuje w ostrym tonie Społeczny Komitet Zniesienia Pomnika Wdzięczności Armii Czerwonej w Rzeszowie. Stawia on ultimatum władzom miasta w sprawie rozbiórki pomnika. „Jeśli w ciągu kilku dni nie zostaną podjęte w tej sprawie odpowiednie decyzje, to inicjatywę w tej sprawie przejmie strona społeczna. (…) Nie pozwolimy na to aby nieodpowiedzialne i podszyte sentymentem do PRL-u decyzje władz miasta Rzeszowa w dalszym ciągu kompromitowały jego mieszkańców w oczach całej Europy!” – głosi oświadczenie podpisane przez Marcina Maruszaka.

emisja bez ograniczeń wiekowych
Wideo

Dziennik Zachodni / Wielki Piątek

Dołącz do nas na Facebooku!

Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!

Polub nas na Facebooku!

Dołącz do nas na X!

Codziennie informujemy o ciekawostkach i aktualnych wydarzeniach.

Obserwuj nas na X!

Kontakt z redakcją

Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?

Napisz do nas!

Polecane oferty

Materiały promocyjne partnera
Wróć na nowiny24.pl Nowiny 24