Kijów, Piastowie i… wikingowie. Historia Polski i Rusi w XI wieku

Śmierć prawnuka wodza wikingów Ruryka, księcia Kijowa Włodzimierza Wielkiego w 1015 roku przyniosła Rusi wojnę domową. Do walk o przejęcie tronu stanęli synowie księcia: Świętopełk, Mścisław i Jarosław. Zapewne ten ostatni ugruntowałby swą władzę, gdyby nieoczekiwanie w spór nie włączyło się państwo Polan. Książę Bolesław Chrobry oficjalnie poparł Świętopełka, który był jego zięciem i w 1018 roku zażądał od Jarosława uwolnienia swej córki, żony zbiegłego do Polski ruskiego kniazia. Chciał powrotu Świętopełka na tron kijowski i ręki siostry Jarosława dla siebie. Żądania oznaczały całkowitą utratę kontroli nad większością terytorium państwa kijowskiego, więc Jarosław odmówił, a Polacy ruszyli na Ruś. Oprócz swej normańskiej drużyny Bolesław prowadził ze sobą posiłki węgierskie i niemieckie, należne mu po zwycięskiej wojnie z cesarstwem. W sumie jego armia liczyła 5 tysięcy wojów, w tym 300 Niemców i 500 Węgrów.

W bitwie nad Bugiem w dniu 22 lipca 1018 roku armia Bolesława zupełnie zaskoczyła Rusinów. Budujący most do przeprawy przez rzekę wojowie polskiego księcia nagle porzucili prace inżynieryjne i za przykładem swego wodza, rzucili się do przeprawy przez rzekę wpław, zupełnie zaskakując przeciwnika. Powodem nagłego przypływu odwagi u Bolesława były podobno obelgi, którymi obrzucali księcia znajdujący się na drugim brzegu Rusini. Bolesław, pretendujący do korony królewskiej władca ziem od Łużyc po Bug i od Bałtyku po górskie łańcuchy Sudetów i Karpat, kontrolujący całą Słowację, mimo dojrzałego już wieku dał się ponieść emocjom. Jako pierwszy wjechał konno do rzeki, pociągając za sobą resztę armii. Największą grupę

walczących ze sobą wojsk, zarówno po stronie Jarosława, jak i po stronie Bolesława, stanowili wikingowie. Trzonem wojsk Bolesława była kilkutysięczna drużyna, składająca się w znacznej części z najemników pochodzących z Danii i Szwecji, a Jarosław już od kilku lat posiłkował się głownie Skandynawami.

Klęska Jarosława nad Bugiem była druzgocąca. Stracił większość wojsk, a sam musiał uciekać z pola bitwy. Droga do Kijowa stała przed Bolesławem otworem. 14 sierpnia Bolesław zjawił się pod murami miasta, które otwiera przed nim bramy bez walki. Mści się na Jarosławie w sposób przystający raczej towarzyszącym mu wikingom, a nie chrześcijańskiemu władcy. Jego wojska plądrują miasto, a on gwałci siostrę Jarosława – księżniczkę Przedsławę, której ręki odmówiono mu rok wcześniej. Czyni z niej swoją nałożnicę, co wzbudza szacunek wśród najemnych Skandynawów i nienawiść zdetronizowanego księcia. Wojska Bolesława okupują Kijów przez prawie 10 miesięcy. W drodze powrotnej – po oddaniu Kijowa Świętopełkowi – książę Polan zagarnął olbrzymie łupy, rabując doszczętnie nadgraniczne tereny. Uprowadza ze sobą tysiące niewolników oraz wikińską drużynę Jarosława, służącą od tej pory polskiemu władcy.

Sprawujący władzę jedynie nad Nowogrodem, Jarosław zwraca swą uwagę ku ojczyznom swych przodków – Skandynawii. Udziela schronienia Olafowi, przyszłemu królowi Norwegii, w którym – jak głosiła plotka – nieszczęśliwie kochała się szwedzka żona Jarosława – Ingegerda. Jarosław będzie jej to wypominał przez lata, lecz mimo to, właśnie za namową nieszczęśliwie zakochanej kniahini, będzie chronił na swym dworze i wychowywał jak własne dziecko małoletniego syna Olafa – Magnusa. Przebywającemu na Rusi Haraldowi Srogiemu, kolejnemu królowi Norwegii, odda za żonę swoją córkę Elżbietę. Wzmacnia swe wojska najemnikami ze Skandynawii, odzyskuje Kijów i

w roku 1031, wykorzystując niepokoje w Polsce, zajmuje graniczne Grody Czerwieńskie. Dopomoże również w obaleniu króla polskiego Mieszka II i w zdobyciu władzy jego bratu Bezprymowi. Podejmie próbę wciągnięcia Polski w orbitę wpływów Kijowa, namawiając księcia Bezpryma do przyjęcia wschodniego obrządku chrześcijańskiego i żeniąc go z ruską księżniczką. Podporządkowanie kościoła polskiego Bizancjum spotkało się jednak z ostrą reakcją polskich możnych i niechęcią cesarstwa, co w konsekwencji zniweczyło plany Jarosława dotyczące zajęcia terenów nad Wisłą i Wartą.

Nieoczekiwanie po kilku latach radykalnej zmianie ulegnie stosunek Jarosława do zachodniego sąsiada. Kniaź czynnie zaczął wspierać księcia Kazimierza Odnowiciela w przejęciu władzy w Polsce, a później w jej utrwalaniu. Kazimierz był przecież wnukiem Bolesława Chrobrego, głównego sprawcy nieszczęść i hańby sprzed kilkudziesięciu lat. Jarosław nawiązał przyjazne stosunki z Kazimierzem, oddając mu za żonę swoją siostrę Dobroniegę Marię i żeniąc swego syna Izasława z siostrą Kazimierza – Gertrudą. Zaczął zdawać sobie sprawę z tego, iż zemsta rodowa, tak powszechna w świecie wikingów, w sytuacji, w jakiej się znalazł, może tylko zaszkodzić jemu samemu i całej Rusi. Silne państwo polskie, połączone z Kijowem koneksjami rodzinnymi państwo przyjazne, dawało całkowitą swobodę w prowadzeniu działań wojennych na południu i wschodzie kraju. Umocnienie Kazimierza nad Odrą, Wartą i Wisłą pozwoliło również na zdławienie bardzo niebezpiecznego dla całej Środkowej Europy pogańskiego buntu, który ogarnął Polskę. Zarówno Cesarstwo Niemieckie, jak i Ruś Kijowska obawiały się rozszerzenia krwawej rebelii na własne terytoria. Bunt rozlał się na całe południowe wybrzeże Bałtyku i doprowadził do zupełnego upadku państwa polskiego. Tereny od ujścia Odry po ujście Wisły zamieszkiwali na wpół pogańscy Pomorzanie i trwający w pogaństwie Danowie i Szwedzi. Kilkadziesiąt lat chrystianizacji, a nawet utworzenie przez Bolesława Chrobrego biskupstwa w Kołobrzegu, nie

przyniosło oczekiwanych efektów. Mieszkańcy Pomorza przy pierwszej nadarzającej się okazji dokonali rzezi polskich księży i misjonarzy, na stałe likwidując nadbałtyckie biskupstwo w roku 1007. Teraz, trzydzieści lat później, bunty pogan ogarnęły prawie całą Polskę. Pomoc w stłumieniu rebelii była kniaziowi kijowskiemu na rękę. Jarosław myślał już w inny sposób niż jego przodkowie – „wilki Północy”. Chęć umocnienia księstwa i stworzenia korzystnych dla niego relacji międzynarodowych była najważniejsza. Polski książę Kazimierz także wyciągnął wnioski z religijnej rebelii roku 1038. Był pierwszym władcą Polski bez własnej drużyny, która przecież w większości składała się z wikingów. Kraj przestał być zarządzany przez lokalnych notabli na wzór norweskich jarlów. Nowy podział administracyjny wzorowany był na systemach działających w zachodniej części Europy, a nie jak dotąd na systemie skandynawskim.

Śmierć Jarosława przypieczętowała rozbicie dzielnicowe Rusi. Każdy z jego synów otrzymał własne księstwo. Izasław objął rządy w Kijowie. Światosław II otrzymał Czernihów z Nowogrodem Siewierskim i Kurskiem, Wsiewołod panował odtąd nad Perejasławiem, a Włodzimierz zajął Nowogród. Wiaczesław miał rządzić Smoleńskiem, natomiast Igor w Haliczu. Walki pomiędzy braćmi o panowanie nad Kijowem trwały jednak nadal. Izasław mógł liczyć na pomoc swego siostrzeńca Bolesława Śmiałego, lecz jego władza nad Kijowem była słaba, a właściwie iluzoryczna. Władca Polski, którego dziadkiem był kniaź Jarosław, a babką córka wikinga ze Szwecji, dwukrotnie zdobywał Kijów i osadzał w nim wypędzonego Izasława, który publicznie upokorzony przez siostrzeńca, nie miał posłuchu wśród mieszkańców Kijowa. Faktem jest, iż Bolesław Śmiały potraktował brata swej matki w sposób haniebny.

Przywracając Izasława na tron kijowski, podczas ceremonialnego wjazdu do miasta, zamiast zsiąść z konia i ustalonym zwyczajem, okazać szacunek starszemu wujowi pocałunkiem w policzek, Bolesław pochwycił go za brodę i brutalnie podciągnął w górę, aby złożyć pocałunek nie zsiadając z konia. Rusini lekceważyli od tej pory Izasława, ale pałali także nienawiścią do władcy Polski. Zresztą krewki Bolesław z lekceważeniem odnosił się również do hierarchii kościelnej, nie rozumiejąc, iż jest ona gwarantem silnej władzy. Tak jak jego pradziadowie ze Skandynawii, spory rozwiązywał siłą, nawet jeżeli dotyczyły najważniejszych osób w państwie. Zabijając biskupa krakowskiego Stanisława, popadł w konflikt z papiestwem i musiał uchodzić z kraju. Sto lat później Polska podzieliła los Rusi i rozpadła się na liczne księstwa, a Kijów zupełnie stracił niezależność. Panami ziem na Dnieprem stali się Mongołowie, zwani przez mieszkańców Europy Tatarami.