Żydzi przyjeżdżają do Rymanowa, by uczcić pamięć przodków, by odnaleźć ich domy

85-letni dziś Marian Szczurek wychowywał się w Rymanowie, w czasie wojny mieszkał w niedalekiej Lubatowej. Druckerowie byli ich najbliższymi sąsiadami.

- Pamiętam, jak w 1942 roku przyszli do moich rodziców, pożegnać się - opowiada. - Moja mama prosiła Izydora: nie jedźcie do Rymanowa, my was dobrze ukryjemy. Ale on bał się skorzystać z pomocy. Mówił: jesteśmy na liście, jak się nie zgłosimy Niemcy będą nas szukać, i tak nas znajdą. I pojechali.

Marian, wtedy młody chłopak, zdołał przedrzeć się przez straż i przedostać się do rymanowskiego getta, by zobaczyć się z Druckerami. Izydor powiedział mu wówczas: wracaj do domu, uprzedź rodziców, że w nocy przyjdę do was z Ruchcią. To była najmłodsza córeczka. Miał nadzieję, że chociaż ją jedną uda się przechować.

- Czekaliśmy, ale nie dotarł do Lubatowej - opowiada Szczurek. - Zabito ich w lesie. Dowiedzieliśmy się gdzie leżą, ale strach było iść po ciała...

Mariana Szczurka do końca życia będzie prześladował widok Mendla, biorącego od niego kromkę chleba, a chwilę później - upadającego z głową przestrzeloną przez hitlerowca. (fot. Tomasz Jefimow)Śmierć za kromkę chleba

Ten dzień, 13 sierpnia 1942 roku, był ostatnim dniem istnienia rymanowskiego getta. Niemcy zebrali na Rynku ok. 1500 Żydów z Rymanowa i okolicy. Przez wiele godzin trzymali w upale, bez wody, potem popędzili na stację kolejową do odległego o ponad 5 kilometrów Wróblika Szlacheckiego. Tam stały już bydlęce wagony.

Ale nie dla wszystkich było w nich miejsce. Na transport czekali trzy dni, w skwarze, bez jedzenia i picia, nie zdając sobie sprawy z tego, co z nimi będzie. Tylko doktor Emanuel Frenkel nie wsiadł do pociągu śmierci. Wybrał śmierć z własnej ręki. Popełnił samobójstwo, krzycząc do Niemców. - Zobaczycie, i tak zostaniecie pokonani!

Marian Szczurek jakiś czas potem przekonał się, że Mendel Druker jednak żyje. Niemcy nie wywieźli go, jak innych mężczyzn, do obozu w Bełżcu, gdzie czekały na nich komory gazowe. Młody Żyd był mocny, a hitlerowcom potrzebna była darmowa siła robocza. Wcielili go do komanda.

- Pewnego dnia na drodze z Krosna do Miejsca Piastowego zobaczyłem grupę pracujących Żydów - opowiada lubatowianin. - Rozgarniali kamienie. Wśród robotników rozpoznałem Mendla. Mój kolega, Janek, miał w torbie chleb. Wziąłem tobołek od Janka i ukradkiem, żeby Niemiec nie zauważył, podałem Mendlowi. On usiadł w rowie i zaczął od razu jeść. Taki był głodny.

- I wtedy… - 85-latkowi zaczyna drżeć głos, ociera ręką oczy. - Podszedł do Mendla ten szwab, który pilnował robotników. Strzelił mu w głowę. Za tę jedną kromkę, dla której ośmielił się przerwać pracę.

To był ostatni raz, gdy widział kogoś z rodziny Druckerów. - Ale wiem, że Herman przeżył. Po wojnie pojechał do Ameryki. W Chicago założył warsztat krawiecki.

Jednym z tych którzy przeżyli, jest 85-letni Moses Barth. (fot. Tomasz Jefimow)Domu przy Pięknej już nie ma

Jednym z tych, co przeżyli, jest też 85-letni Moses Barth. 68 lat po tym, jak jego ojca, matkę, ciotkę i resztę rodziny Niemcy popędzili w ostatnią drogę i wsadzili do pociągu śmierci, odwiedził Rymanów. I chociaż Mosze i Maniek nie zapamiętali się z dzieciństwa, po latach spotkali się tu jak przyjaciele.

Bo z kim Moses mógłby wspominać dawne lata? Poniedziałkowy targ na rynku, gdy przez rżenie koni i muczenie krów przebijał się donośny głos handlarza. "Lepy na muchy po 10 groszy, najlepsze lepy na muchy…".

Z kim przywoływać nazwiska znajomych, którzy dawno pomarli, słowa śpiewanych przed wojną piosenek? Jak choćby ta, popularna po śmierci Marszałka Piłsudskiego, którą Moses Barth zaczyna cicho nucić: "to nieprawda, że ciebie już nie ma, to nieprawda. - Ciągle jeszcze pamiętam - uśmiecha się.

Domu przy ul. Pięknej, w którym wychowywał się Mosze, już nie ma. - Stał tam, nieopodal bożnicy - pokazuje z żalem Barth.

Odszukał inne znajome budynki.

- Ojciec był znanym na okolicę blacharzem - opowiada. - Dachy, które zrobił, do dziś się trzymają - podkreśla z dumą. Ale smutnieje, dodając, że tego, co dla niego najważniejsze, już w Rymanowie nie odnajdzie. - Moi koledzy poszli do nieba…- rozkłada ręce.

[obrazek4] Dla Malki Shachan-Doron Rymanów to miasteczko dzieciństwa matki. (fot. Tomasz Jefimow)Dzięki Bogu jestem dziś tutaj

Trzeba mieć wielką wolę życia, żeby przetrwać, jak Moses Barth. Przetrwać ciężką harówkę w komandzie, do którego wcielili go Niemcy (dzięki temu uniknął komory gazowej). Przetrwać obóz w Pustkowie, Oświęcimiu, Matuhausen, Bergen-Belsen, Hannowerze. Tyle, że koszmar Holokaustu ciągle powraca we wspomnieniach.

- W obozach wrzucaliśmy do dołów martwe ciała, było ich tyle, że Niemcy nie zdążyli spalić. W kuchni znalazłem ludzką kość, więźniowie rosyjscy z głodu posuwali się do kanibalizmu - opowiada.

Z getta w Rzeszowie wyskoczył przez okno unikając kuli. Myślał wtedy, że po wojnie wróci do Rymanowa, opowie wszystko ojcu, pokaże skąd skoczył.

- Nie wiedziałem, że moich rodziców już nie ma - mówi. - Ale ja, dzięki Bogu jestem dziś tutaj. Jest ze mną mój syn i moje wnuki.

Opowieści matki o Polsce

Dla Malki Shachan-Doron Rymanów to miasteczko dzieciństwa matki. Tylko ona ocalała z całej rodziny, bo przed likwidacją getta wywieziona została na Syberię. Przeżyła wojnę.

Malka i jej brat urodzili się już w Izraelu. Malce opowieści matki o Polsce zapadły w serce tak głęboko, że gdy trzy lata temu po raz pierwszy przyjechała do Rymanowa, poczuła się, jakby wróciła do domu.

Spotkała Misię, koleżankę matki z jednej ławki. Odszukała Halinę, której ojciec pracował w piekarni dziadków. Pokochała zieleń wzgórz otaczających okolicę.

- Tam, gdzie mieszkam jest wokół pustynia - skarży się. - A tu jest inny świat, inna atmosfera.

Malka swoje uczucia tłumaczy prosto.

- Ja w Izraelu żyję od 60 lat. A Żydzi w Rymanowie byli przez pięć wieków. To moi przodkowie. Dlatego czuję, że to tutaj są moje korzenie. Dodaje, że ten trudny życiorys czasem jej ciąży. - Bo w Izraelu jestem Polką a w Polsce - Żydówką - mówi i zaprasza nas na przyrządzoną własnoręcznie gefilte fisz, czyli rybę po żydowsku.
Potrzeba powracania do wspomnień

Moses Barth zanim przyjechał do Rymanowa, nie mógł spać. Nie tylko dlatego, że dla 85-latka i jego rodziny była to wielka wyprawa. Także dlatego, że po latach miał poprowadzić Kabbalat. Przypominał sobie dawne psalmy, uczył słów modlitwy i pieśni.

- To było niezwykłe wydarzenie - podkreśla Michał Lorenc ze Stowarzyszenia Spotkania Rymanów. - Po raz pierwszy od 75 lat w synagodze zabrzmiały psalmy śpiewane przez Żyda urodzonego w Rymanowie.

Lorenc, który od trzech lat współorganizuje Dni Pamięci o Żydowskiej Społeczności Rymanowa przekonał się, że tak jak rymanowscy Żydzi mają potrzebę powracania do wspomnień, tak starsi mieszkańcy Rymanowa mają potrzebę mówienia o swych dawnych sąsiadach.

- Czasem są to wesołe anegdoty, zasłyszane od starszych, czasem zwykłe opowieści z podwórka, a czasem tragiczne, jak te związane z likwidacją getta - mówi Lorenc. - Mieszanka chwil dobrych i gorszych, jak to u sąsiadów. Nawet gdyby chcieli o tym zapomnieć, to się nie da. Nie da się wymazać wspólnej historii.

Co roku, w rocznicę likwidacji rymanowskiego getta, wyrusza marsz pamięci. W tym roku 85-letni Marian Szczurek szedł w nim ramię w ramię z 84-letnim Mosze Barthem.

Michał Lorens opowiada, że potomkowie tych, dla których była to ostatnia droga, przyjeżdżając do Rymanowa, zawsze próbują odnaleźć miejsce, gdzie był rodzinny dom.

A jeśli szczęśliwie dla nich zdarzy się, że jeszcze stoi, wtedy pukają do drzwi. Zazwyczaj ludzie zapraszają ich do środka. Ale ciągle są jeszcze tacy, którzy boją się otworzyć drzwi.