Instytut Pamięci Narodowej w Rzeszowie przejął cenne archiwa sądowe

Przejmowanie materiałów z Sądu Okręgowego w Rzeszowie zaczęło się jeszcze przed pandemią i praktycznie zakończyło się w tym roku. Do Oddziałowego Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Rzeszowie zostało w roku 2022 przekazanych 12,5 metrów bieżących akt, w sumie ponad tysiąc teczek (w ciągu trzech lat 34 mb. akt i ponad 5 tys. teczek). Przejęta materiały są cenne pod względem prawnym i historycznym. IPN będzie przejmował podobne materiały z sądów okręgowych w Krośnie, Przemyślu i Tarnobrzegu.

- Większość materiałów, jakie przejęliśmy, dotyczy unieważnień wyroków, które zapadły w sprawach karnych prowadzonych przez sądy wojskowe wobec osób cywilnych zaraz po wojnie. Od roku 1945 do połowy lat 50. sądy wojskowe, w tym Wojskowy Sąd Rejonowy w Rzeszowie, prowadziły przeciętnie blisko tysiąc spraw rocznie. Wiele z nich dotyczyło ludzi związanych ze strukturami Polskiego Państwa Podziemnego w okresie okupacji i ze strukturami podziemia antykomunistycznego po wojnie. Wiele spraw dotyczyło ludzi, którzy działalność konspiracyjną zaczynali w latach okupacji, a kontynuowali po wojnie. Skazywani byli członkowie AK, Zrzeszenia WiN i podziemia narodowego za przynależność do tych struktur i udział w nich, skazywane były osoby za wspieranie ukrywających się członków oddziałów podziemnych, za ich żywienie i ukrywanie, za przechowywanie broni, ulotek i gazet antykomunistycznych – mówi naczelnik Oddziałowego Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Rzeszowie Dariusz Byszuk.

Archiwum IPN pozyskało materiały wytworzone przez Sąd Okręgowy w Rzeszowie w toku postępowań prowadzonych na podstawie ustawy 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego.

– Po wojnie tysiące ludzi zostało skazanych przez sądy wojskowe i cywilne za działalność niepodległościową. Po roku 1991 na podstawie tej ustawy poszczególne osoby i ich najbliżsi w przypadku osób nieżyjących, składali do sądów wnioski o uznanie za nieważne wyroków wydanych po wojnie za działalność niepodległościową. Sądy unieważniały wyroki sądów wojskowych: garnizonowych, rejonowych, okręgowych, a także sądów cywilnych. Na podstawie tych unieważnień osoby te mogły później starać się o odszkodowanie i zadośćuczynienie za doznane krzywdy i represje – wyjaśnia Dariusz Byszuk.

Ustawa z 1991 była wielokrotnie nowelizowana i dotyczyła także osób skazywanych za działalność podziemną w latach 80. w strukturach solidarnościowych i nie tylko.

Sejm 28 kwietnia 2022 r. znowelizował ustawę o Instytucie Pamięci Narodowej. Nowelizacja wprowadziła zapis, że akta spraw o unieważnienie orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych z powodów politycznych za działalność na rzecz niepodległego bytu państwa polskiego z chwilą prawomocnego zakończenia w sądzie mają trafić do IPN jako zasoby archiwalne. – Wcześniej o te materiały występowaliśmy jako materiały przydatne do działalności ustawowej Instytutu – dodaje naczelnik.

Pozyskane materiały sądowe są także bardzo cenne dla historyków, gdyż zawierają wiele informacji, których nie ma w teczkach spraw karnych prowadzonych przed sądami w latach 40. i 50. W teczkach z lat 40. i 50. nie ma informacji o stosowanych torturach, o nieludzkich warunkach w peerelowskich więzieniach i obozach, o śmiertelności w nich i chorobach osadzonych. Informacje takie znajdują się w zeznaniach i oświadczeniach skazanych i we wnioskach o unieważnienie wyroków i zasądzenie odszkodowań.

Ponadto sądy na mocy znowelizowanej ustawy o IPN zostały zobowiązane do przekazywania do zasobów IPN akt zakończonych spraw o zbrodnie komunistyczne. Są to akta procesów, w których oskarżycielami byli prokuratorzy pionu śledczego IPN. – Te materiały wiele lat po zakończeniu spraw zalegały w sądach. Teraz będą mogły być udostępniane osobom, które złożą odpowiedni wniosek: historykom, dziennikarzom itp. – mówi Dariusz Byszuk.