Ranking. Powiaty Podkarpacia - dwie dekady rozwoju XXI wieku

Uchwalona sto lat wcześniej, 17 marca 1921 r. Konstytucja, w artykule 65. określiła, że „Dla celów administracyjnych Państwo Polskie podzielone będzie w drodze ustawodawczej na województwa, powiaty i gminy miejskie i wiejskie, które będą równocześnie jednostkami samorządu terytorialnego”. Przed stu laty utworzono 16 województw plus jedno obejmujące obszar Warszawy.
W 1925 r. województwa dzieliły się na 281 powiatów. Jednym z 27 powiatów województwa lwowskiego był Powiat Rzeszowski o powierzchni 977 km kw. i liczbie ludności 142,0 tys. (1929 r.). Wchodzący także w skład województwa lwowskiego Powiat Tarnobrzeski zamieszkiwało 71,5 tys. osób, Powiat Niżański 60,9 tys. osób, Powiat Łańcucki 89,1 tys. osób, Powiat Przemyski 146,6 tys. osób.

Rok 2021 to także początek kolejnej, trzeciej już pełnej dekady funkcjonowania polskich powiatów po reformie samorządowej z 1998 r. To także początek trzeciej kolejnej unijnej 7-latki, tzw. perspektywy finansowej Unii Europejskiej, czyli udziału m.in. samorządów w korzyściach związanych z członkostwem Polski w Unii Europejskiej.

To tym samym dobra okazja do przyjrzenia się jak podkarpackie powiaty, jako jednostki samorządu terytorialnego, których zadaniem jest wspieranie i uzupełnianie kompetencji i zadań gmin, wykorzystały minione dwie dekady dla kreowania wzrostu gospodarczego i rozwoju społeczności lokalnych.

Prezentowane w niniejszej wydaniu specjalnym dodatku do Gazety Codziennej Nowiny, wybrane aspekty funkcjonowania powiatów, w tym dane liczbowe „Rankingu Powiatów Podkarpacia” koncentrują się głównie na analizie dynamiki wzrostu, czasem spadku, kilkunastu ważnych dla powiatów kategorii z zakresu finansów, gospodarki budżetowej, aktywności gospodarczej przedsiębiorstw, czy też mobilności ludzi. Ze względu na zmiany, m.in. w systemie sprawozdawczości, czy też podziału terytorialnego, które zachodziły na początku pierwszej dekady XXI wieku w Polsce i na Podkarpaciu, dla celów rankingu głównego, przyjęto jako rok bazowy 2005, tj. rok pierwszego pełnego członkostwa Polski w Unii Europejskiej. A jako rok końcowy 2020, tj. rok zamykający drugą dekadę XXI wieku i zamykający drugą unijną 7-latkę finansową.

Miejsce powiatu w „Rankingu Powiatów Podkarpacia” jest sumą punktów uzyskanych w 9 kategoriach. Powiat, który w danej kategorii (dane za rok 2020 do danych za rok 2005) uzyskał najwyższą dynamikę wzrostu lub zanotował najwyższą poprawę w punktach procentowych otrzymywał 1 punkt. Im mniej punktów, tym wyższa pozycja w rankingu. Wyniki końcowe i liderów prezentujemy oddzielnie dla 21 powiatów, określanych potocznie ziemskimi i dla 4 powiatów grodzkich.

W czasach I Rzeczypospolitej, Powiat Przeworski był ważną jednostką terytorialną województwa ruskiego Korony Królestwa Polskiego z centrum administracyjnym w Przeworsku. Na terenie Powiatu znajdowały się takie miasta, jak Rzeszów, Łańcut, Leżajsk i Sieniawa. W II Rzeczypospolitej był to najmniejszy powiat województwa lwowskiego, o powierzchni 414 km kw., zamieszkały w 1929 r. przez 59 052 osoby. W „Rankingu Powiatów Podkarpacia” Powiat Przeworski trzykrotnie zajął pierwszą pozycję w prezentowanych poniżej kategoriach rankingowych, na co w dużym stopniu złożyły się relatywnie niska wartość dochodów i wydatków w roku bazowym, tj. 2005. Ale uzyskana, w okresie 16 lat, dynamika wzrostu może być na pewno powodem do zadowolenia dla władz i mieszkańców Powiatu Przeworskiego.

Trzy główne źródła dochodów ogółem powiatu to: dotacje celowe, subwencje (oświatowa, wyrównawcza) oraz udział w podatkach i pozostałe wpływy. Te dwie ostatnie pozycją tworzą tzw. dochody własne. W 2005 r. najniższy poziom dochodów ogółem na 1 mieszkańca wykazywał Powiat Przemyski 283 zł, a w 2020 r. Powiat Krośnieński 878 zł. Lider wzrostu w tej kategorii, Powiat Przeworski w 2005 r. uzyskał dochody w wysokości 371 zł, a w 2020 r. 1405 zł, co oznaczało wzrost o 278,7%. Wśród miast na prawach powiatu najlepszy był Tarnobrzeg, wzrost o 259,5%.

Wzrost dochodów, nazywanych umownie, własnymi, to szczególnie w trudnych czasach, najmilej widziane źródło dochodów budżetowych powiatu. To także potwierdzenie, że na terenie powiatu prowadzą, z sukcesami, działalność gospodarczą przedsiębiorcy, a równocześnie pracujący w przedsiębiorstwach i instytucjach pracownicy uzyskują godziwe wynagrodzenia. Udział powiatu w podatku dochodowym od osób fizycznych oraz podatku dochodowym od osób prawnych to dla wielu powiatów źródło kilkunastu a nawet więcej procent dochodów ogółem. Kolejnym źródłem dochodów własnych są wpływy z sprzedaży mienia, z opłat komunikacyjnych, usług geodezyjnych, kartograficznych, zdrowotnych i innych oraz programów, np. Rządowego Funduszu Inicjatyw Lokalnych.

Np. Powiat Rzeszowski w 2020 r. uzyskał dochody z udziału w CIT (1,40%) w wysokości 2 508 443 zł oraz dochody z udziału w PIT (10,25%) w wysokości 35 201 566 zł. Tym samym udział w CIT i PIT stanowił 32% dochodów własnych Powiatu Rzeszowskiego w 2020 r.

W 2005 r. najniższy poziom dochodów własnych na mieszkańca wykazywały, wśród powiatów ziemskich, przeworski (82 zł), brzozowski (94 zł), niżański (96 zł), tarnobrzeski (98 zł), a najwyższy leski (191 zł) i stalowowolski (158 zł). W 2020 r. listę zamykały, Powiat Tarnobrzeski (313 zł) i Powiat Przemyski (335 zł). Lider, Powiat Bieszczadzki (907 zł), zanotował wzrost o 521,6%, ale zwycięzcą kategorii został Powiat Przeworski wzrost o 582,8% ( z poziomu 82 zł do 560 zł). Dochody własne na 1 mieszkańca powiatów grodzkich były wielokrotnie wyższe zarówno w 2005 jaki i 2020 r., co jest m.in. rezultatem ich specjalnego statusu. Ale warto podkreślić, że większość podkarpackich powiatów ziemskich zanotowała w okresie analizowanych 16 lat wyższą dynamikę wzrostu dochodów własnych na 1 mieszkańca.

Wydatki inwestycyjne to jedno z głównych źródeł poprawy jakości życia społeczności lokalnych i jakości prowadzenia działalności gospodarczej. W powiatach wydatki te są związane z przedsięwzięciami transportowymi, gospodarki mieszkaniowej, ochrony zdrowia, oświaty i wychowania itp. Zaprezentowane w rankingu dane za lata 2005 i 2020, ze względu na specyfikę procesów inwestycyjnych (zmienność nakładów w czasie), nie mogą być podstawą do wyciągania istotnych wniosków. To raczej przypomnienie mniej i bardziej udanych okresów aktywności inwestycyjnej powiatów.

Bardziej szczegółowo aktywność inwestycyjna podkarpackich powiatów w okresie 21 lat, od 2000 r. do 2020 r. została zaprezentowana na stronie 16. Liderzy wzrostu w tej kategorii rankingu, Powiat Przeworski i Powiat Krośnieński, w 2005 r. miały drastycznie niski poziom wydatków inwestycyjnych na 1 mieszkańca, odpowiednio 13 zł i 15,1 zł, podczas gdy np. Powiat Leski, w tym samym roku, zrealizował inwestycje o wartości 242,4 zł na mieszkańca, tj. prawie 20-krotnie wyższe.

Liderem wzrostu w kolejnej kategorii został Powiat Strzyżowski, który po raz pierwszy na mapie polskich powiatów pojawił się w 1896 roku i tym samym w mijającym roku obchodził małą, historyczną rocznicę. Powiat z herbem pod sześciopromienną złotą gwiazdą i skrzydlatym smokiem, w okresie ostatnich 125 lat przechodził etapy wzrostu, likwidacji i podziału. Po raz drugi pojawił się w II Rzeczypospolitej ale w 1932 r. został zniesiony a gminy przyłączone do Powiatu Rzeszowskiego i Powiatu Krośnieńskiego. W 1954 r. pojawił się po raz trzeci, by zniknąć w 1975 r., i pojawić się znowu w 1999 r.

Podmioty gospodarki narodowej reprezentują sektor publiczny i prywatny. Są to przedsiębiorstwa funkcjonujące jako spółki handlowe, spółki cywilne, spółdzielnie, osoby prowadzące działalność gospodarczą oraz fundacje, stowarzyszenia i organizacje społeczne. Ich ilość i jakość jest głównym czynnikiem wzrostu i rozwoju gospodarczego oraz źródłem dochodów własnych powiatów.
W prezentowanym rankingu liderem wzrostu został Powiat Strzyżowski, wzrost o 56,9% (z 466 podmiotów w 2005 r. do 731 w 2020 r.), który o 0,3% p. proc. (wzrost o 56,5%) wyprzedził Powiat Lubaczowski.

Najwięcej podmiotów w 2020 r., na 10 tys. mieszkańców, wśród powiatów ziemskich, było zarejestrowanych w Powiecie Leskim 1307, a wśród grodzkich w Mieście Rzeszów, 1566. (W tej kategorii widoczne są najmniejsze różnice w dynamice wzrostu, w okresie 2005-2020, zarówno wśród powiatów ziemskich jak i grodzkich. Zdecydowanie najmniejszy przyrost nowych podmiotów (40) w okresie 16 lat, tylko o 3,8 %, zanotowało Miasto Powiat Tarnobrzeg.

W kategoriach piątej i szóstej, kluczowych dla wzrostu i rozwoju gospodarczego regionu, zwycięzcą został Powiat Rzeszowski, w którego herbie, od 2000 r. króluje, na błękitnym polu, złoty ukoronowany lew, trzymający w łapach czerwoną tarczę z srebrnym krzyżem kawalerskim. Wyniki uzyskane w prezentowanych poniżej dwóch kategoriach, mające istotny wpływ na dobre wyniki w innych dziedzinach, zadecydowały o zwycięstwie Powiatu Rzeszowskiego w rankingu „Powiaty Podkarpacia - dwie dekady rozwoju XXI wieku”.

Produkcja sprzedana przemysłu w 2020 roku (podmioty o liczbie pracujących>9) na Podkarpaciu osiągnęła wartość 51,6 mld zł (3,4% przychodów krajowych), tj. 24 325 zł na mieszkańca. 5 powiatów ziemskich i 2 grodzkie uzyskały wyższą wartość produkcji sprzedanej na mieszkańca od średniej dla Podkarpacia. Najlepszy wynik w 2020 r. zanotował Powiat Mielecki (65 698 zł), wyprzedzając Powiat Stalowowolski (57 941 zł), Miasto Powiat Krosno (47 482 zł) i Powiat Dębicki (39 670 zł).

Zdecydowany lider wzrostu (w okresie 2005-2020), w tej kategorii, Powiat Rzeszowski uzyskał wynik 31 949 zł, co oznaczało poprawę w porównaniu do 2005 r. o prawie 27 tysięcy zł, tj. o 542,8%. Drugi, Powiat Brzozowski odnotował wzrost o 202,8% (o 4 733 zł), a trzeci w tej kategorii Powiat Przeworski wzrost o 193% (11 230 zł). Najwyższą dynamikę wzrostu wśród powiatów grodzkich zanotowało Miasto Powiat Tarnobrzeg 120,4% ( z poziomu 6639 zł w 2005 r. do 14 631 zł w 2020 r.).

Dane dotyczące udziału pracujących w ogólnej liczbie mieszkańców podawane są przez urzędy statystyczne bez podmiotów gospodarczych zatrudniających mniej niż 10 osób oraz bez pracujących w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie. W związku z tym powiaty, w których udział pracujących w w/w podmiotach jest relatywnie wysoki, w tej kategorii zajmują niższe pozycje. Ale z drugiej strony należy mieć na uwadze, że wysoka dynamika wzrostu pracujących w ogólnej liczbie mieszkańców, pokazuje, że w powiecie rośnie zatrudnienie w przedsiębiorstwach małych, średnich i dużych, czyli ma miejsce pozytywny proces stabilizacji i rozwoju przedsiębiorstw.

W okresie dwóch pierwszych dekad XXI wieku liderami w tej kategorii były wśród powiatów grodzkich: Miasto Krosno i Miasto Rzeszów, a wśród powiatów ziemskich: Powiat Mielecki i Powiat Dębicki. Ale liderem wzrostu, z wynikiem 15,9%, za okres 15 lat (2005-2019) został Powiat Rzeszowski. Na ten sukces złożyły się głównie realizowane, w okresie ostatnich 20 lat, na terenie gmin Powiatu, inwestycje największych światowych korporacji i polskich przedsiębiorców, m.in. w rejonie lotniska Jasionka oraz w Parku Naukowo-Technologicznym „Rzeszów - Dworzysko”.

Przyrost naturalny, to z jednej strony wielki dylemat ludzkości i pytanie kiedy liczba mieszkańców Ziemi przekroczy 10 miliardów, a z drugiej strony to dylemat starzejącej się Europy, której większość państw wykazuje ujemny przyrost naturalny. Polska niestety znajduje się już prawie na końcu drugiej setki krajów świata w tej kategorii. W 2020 r. przyrost naturalny w Polsce wyniósł minus 3,19 osoby na 1000 mieszkańców. Dla porównania w 2019 r. -0,9, 2018 r. -0,67, a w 2017 r. – 0,01. Sposobem na ujemny przyrost naturalny jest dodatnie saldo migracji. Na Podkarpaciu liderem wśród powiatów, w kategoriach 7 i 9 zostało Miasto Rzeszów.

W 2005 r. 21 powiatów miało dodatni przyrost naturalny i tylko 4 ujemny. W 2020 r. na plusie były już tylko dwa powiaty, lider Miasto Rzeszów plus 1,25 i Powiat Rzeszowski plus 0,14. Wszystkie powiaty w 2020 r. zanotowały spadek przyrostu naturalnego w stosunku do roku 2005. Najmniejszą, minusową zmianę w punktach procentowych zanotował, zwycięzca kategorii, Miasto Rzeszów -0,6.

W 2005 r. sześć powiatów (tylko ziemskie) wykazało dodatnie saldo migracji. Najwyższe Powiat Rzeszowski plus 5,3. W 2020 r. na plusie były trzy powiaty: Powiat Rzeszowski +5,9, Miasto Rzeszów +4,4 i Powiat Łańcucki +2,0. Lider w tej kategorii Miasto Rzeszów zanotowało najwyższą poprawę salda w okresie 16 lat, +6,4 p. proc.

Brzozowski lider spadku bezrobocia

Wysokie bezrobocie było przez wiele lat zmorą mieszkańców Podkarpacia. Jeszcze w 2005 r. wszystkie podkarpackie powiaty ziemskie wykazywały poziom stopy bezrobocia powyżej 14%. Rekordziści, Powiat Bieszczadzki 29,1%, Powiat Brzozowski 28,2%, Powiat Leski 26,5%. Dziewięć kolejnych powiatów ziemskich notowało stopę bezrobocia powyżej 20%. Wśród powiatów grodzkich negatywnymi liderami w 2005 r. były Miasto Przemyśl 20,1% i Miasto Tarnobrzeg 18,3%.

W 2020 r. wciąż jeszcze w czterech powiatach ziemskich Podkarpacia stopa bezrobocia rejestrowanego przekraczała 15%. Powiat Leski 16,7%, Powiat Niżański 16,6%, Powiat Brzozowski 15,8%, Powiat Bieszczadzki 15,2%. Najniższą stopę bezrobocia w 2020 r. wykazało Miasto Krosno 3,3%, wyprzedzając o 2,3 p. proc. Powiat Mielecki oraz o 2,5 p. proc. Miasto Rzeszów i Powiat Dębicki. Powiatem, który w największym stopniu odnotował zmniejszenie stopy bezrobocia w 2020 r. w porównaniu do 2005 r. został Powiat Brzozowski, spadek z poziomu 21,2% do 6,7%, tj. zmiana o 14,5 punktów procentowych.

Wyniki uzyskane w 9 kategoriach złożyły się na miejsce powiatów w rankingu „Powiaty Podkarpacia - dwie dekady rozwoju XXI wieku”. Liderem wzrostu wśród 25 powiatów Podkarpacia i tym samym wśród powiatów ziemskich został Powiat Rzeszowski wyprzedzając Powiat Brzozowski i Powiat Przeworski. Wśród powiatów grodzkich pierwszą pozycję zajęły Miasto Powiat Rzeszów i Miasto Powiat Tarnobrzeg, które uzyskały w rankingu obejmującym tylko cztery powiaty grodzkie tę samą liczbę, 19 punktów.

Gratulując liderom należy podkreślić, że to co musi cieszyć mieszkańców Podkarpacia to fakt, że prezentowane dane potwierdzają stabilny wzrost gospodarczy i rozwój wszystkich 25 podkarpackich powiatów oraz oczywiście wchodzących w ich skład 160 podkarpackich gmin. Efektem aktywności, nie tylko gospodarczej, tysięcy pracowników, przedsiębiorców i samorządowców są coraz bardziej przyjazne dla mieszkańców, zarówno tych pracujących jak i emerytów oraz młodzieży, obiekty i budowle z zakresu infrastruktury komunikacyjnej, oświaty, ochrony zdrowia, sportu, kultury, turystyki i wypoczynku. Efektem jest rosnący poziom kapitału społecznego Podkarpacia.

• WYNIKI W POSZCZEGÓLNYCH KATEGORIACH
• LIDERZY AKTYWNOŚCI WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO
• KREATORZY PRZYJAZNEJ PRZESTRZENI WOJ. PODKARPACKIEGO
• POWIAT RZESZOWSKI LIDEREM AKTYWNOŚCI GOSPODARCZEJ
• POWIAT STRZYŻOWSKI - KREATOR KAPITAŁU SPOŁECZNEGO
• MIASTO POWIAT PRZEMYŚL - LIDER TURYSTYKI I SPORTU
• ROZMOWA Z JÓZEFEM JODŁOWSKIM, STAROSTĄ POWIATU RZESZOWSKIEGO