Nasza Loteria SR - pasek na kartach artykułów

Niezwykła historia pomnika Stalina w Ustrzykach

Krzysztof Potaczała
Pomnik Józefa Stalina w Ustrzykach Dolnych stał do 1956 roku. Dzisiaj nie ma zgodności co do tego, czy Stalina wrzucono do rzeki Strwiąż, czy do dołu z wapnem, mniej więcej tam, gdzie obecnie są stragany na zielonym rynku.
Pomnik Józefa Stalina w Ustrzykach Dolnych stał do 1956 roku. Dzisiaj nie ma zgodności co do tego, czy Stalina wrzucono do rzeki Strwiąż, czy do dołu z wapnem, mniej więcej tam, gdzie obecnie są stragany na zielonym rynku. Archiwum autora
Stał w centrum miasta, na skwerze naprzeciwko dawnej synagogi. Razem z cokołem miał ponad dwa metry wysokości. W tym roku mija 55 lat od zburzenia jedynego w Polsce pomnika Józefa Stalina. Oj działo się, działo...

Pomnik zostawili Ustrzykom w spadku Sowieci - w 1951 r. na mocy układu między Polską a ZSRR oddali część Bieszczadów, a w zamian zabrali bogate w złoża węgla kamiennego tereny nad Bugiem. Korekta granic wiązała się z exodusem tysięcy ludzi. Od jesieni 1951 r. do powiatu ustrzyckiego przybywały koleją całe tabory niepewnych przyszłości przesiedleńców.

Obraz Ustrzyk Dolnych był przygnębiający: błotniste drogi, zaniedbane, zniszczone domy, na dodatek główna ulica imienia Stalina, a tuż przy niej ten pomnik… - Czy to na pewno Polska? - dopytywali niespokojnie Zabużanie.

Z drabiną na Stalina

Nie wiadomo, kiedy pomnik zbudowano i kto był projektantem. Z pewnością postument odlano w jednej z radzieckich fabryk w drugiej połowie lat 40. (do 1944 r. Ustrzyki Dolne były w Polsce).

Nieżyjący już rodowity ustrzyczanin, Lesław Magrysiewicz, wspominał, że kiedy w 1951 r. wrócił do rodzinnego miasta, pierwszy rzucił mu się w oczy właśnie górujący w rynku pomnik Józefa Stalina.

"Często odbywały się pod nim różne uroczystości. Były kwiaty, płomienne przemówienia, wiersze, pieśni. Ludzie chętnie fotografowali się u stóp pomnika, ale wśród gapiów nie brakowało takich, którzy - gdyby nie strach przed aresztowaniem - zdarliby Stalina z cokołu gołymi rękami" -relacjonował Magrysiewicz.

Tak się w końcu stanie, ale kilka lat później. Za początek zdejmowania Stalina z betonowej podstawy należy uznać pewien jesienny wieczór 1951 r. Wtedy to trzech kumpli wybrało się do knajpy, a kiedy już sobie wypili, wpadli na pomysł, żeby przebrać Słońce Narodów w robociarską kufajkę.

- Zmierzchało, kiedy podeszliśmy pod pomnik - wspomina Eugeniusz Postołowski. - Gdzieniegdzie jeszcze kręcili się ludzie, sto metrów dalej był posterunek MO, jakieś trzysta - Urząd Bezpieczeństwa. Głazowski był malarzem, przyniósł waciak i drabinę, Źróbek ją podstawił. Wspiąłem się po szczeblach, w mig ubrałem Stalina, a na wierzchu przypiąłem kartkę z napisem: "Masz kufajku, weź maszynu i spier… s…synu!".

Postołowski już nie pamięta albo nie chce powiedzieć, ale co niektórzy przekonują, że "garnitur" Stalina przepasany był jeszcze kolczastym drutem. Podobno w takim odzieniu wódz stał całą noc i dopiero o świcie miastem wstrząsnęła eksplozja wściekłości (władz) i śmiechu (zwykłych obywateli).

Ubecy lali, aż krew tryskała

Mająca wszędzie uszy i oczy bezpieka szybko się dowiedziała, kto był sprawcą hecy. Z trójki młodzieńców nie aresztowano tylko Głazowskiego. Zanim niespełna dwudziestoletni Eugeniusz Postołowski stanął przed sądem, najpierw wylądował w ubeckiej katowni.

Tu miejscowy ubek Józef Pięta i jego kompani przez kilka dni ćwiczyli na Postołowskim siłę swoich pięści. - Jako że Pięta był niski, podstawiał sobie taboret i dopiero wtedy lał aresztanta w twarz - twierdzą starsi mieszkańcy. - Tak samo było z Postołowskim, bo to kawał chłopa.

- Oprócz Pięty tłukł mnie jeszcze szef ustrzyckiego UB, Szymański - opowiada pan Eugeniusz. - Myślałem, że mi głowa z zawiasów wyskoczy. I te pytania: "Synku, widzisz słońce? No to się napatrz, bo długo nie zobaczysz…" - i łup mnie w zęby.

O przesłuchaniu Eugeniusza krążyły legendy. - Podobno kiedy mu zdjęli na chwilę kajdanki, zerwał ze ściany portret Stalina i trzasnął nim przez łeb porucznika Piętę - mówi Edward Pomagiel.

Postołowski nie potwierdza, nie zaprzecza, tylko się dziwnie uśmiecha. I przechodzi do relacji z rozprawy. - Sędzia był równie wredny, jak ubecy. Darł mordę, że jestem wyrzutkiem i że dostanę za swoje w kryminale, a potem wlepił mi dwuletni wyrok. Źróbkowi dał chyba rok za współudział. I ciągle dopytywał się, gdzie jest drabina, czyli jeden z dowodów rzeczowych. Bo ktoś ją chyba buchnął, może na pamiątkę…

W grudniu 1951 r. Postołowski siedział już w więzieniu w Potulicach koło Nakła nad Notecią, między innymi z osadzonymi tam hitlerowcami. - Jednemu nawet przyłożyłem na spacerniaku, bo obrażał Polskę - opowiada. - Sam komendant więzienia mnie za to pochwalił, choć na złagodzenie rygoru się nie doczekałem. Przekiblowałem osiemnaście miesięcy bez jednego listu, paczki, bez odwiedzin. I pewnie tak by było do końca kary, gdyby nie amnestia.

Dzieci się kłaniały

Nie minęło od sprawy Postołowskiego parę miesięcy, a przechodnie zobaczyli Stalina z wiadrem na głowie.

Innym razem ktoś powiesił mu na szyi pęto kiełbasy, a nie mogąca pogodzić się z przesiedleniem w Bieszczady młoda kobieta podbiegła przed oblicze Jozefa i w obecności ludzi wykrzyczała: "Ty ch… Stalinie, po jaką cholerę nas tutaj przywlokłeś!". Kroniki nie odnotowują, jakie konsekwencje poniosła, ale można być pewnym, że dotkliwe.

Inaczej reagowali dorośli, inaczej dzieci. - Proszę nie pisać mojego nazwiska, bo się będą znajomi nabijać, ale kiedy jako podrostek przechodziłem przed tym pomnikiem, to zdejmowałem czapkę i nisko się kłaniałem… Nie za bardzo wiedziałem, kto to taki, jednak czułem, że ktoś znaczny, komu należy się szacunek. Zresztą podobnie zachowywały się inne dzieciaki.

Z czasem ludzie więcej rozumieli i nabierali odwagi. Jeszcze przed śmiercią Stalina w marcu 1953 r. coraz głośniej mówiono o tym, że czas zlikwidować sławiący go pomnik. Wzmogły się akty sabotażu.

Pewnej nocy ktoś położył u stóp szalonego Gruzina przygniecioną kamieniem kartkę z napisem: "Idź, skąd przyszedłeś". Później ktoś zniszczył fragment okalającego pomnik parkanu, kiedy indziej znowu zobaczono Stalina z miotłą u boku.

- Nie było to strasznie obrazoburcze, raczej śmieszne, ale uświadamiało, że czas na konkretne działania - mówią miejscowi. - Owszem, żyło w Ustrzykach niemało wyznawców Stalina i jego polityki, ale zdecydowana większość chciała pozbyć się pomnika. On ciążył i miejscowym, i przesiedleńcom.

Wódz opleciony łańcuchem

Gomułkowska odwilż 1956 r., krytyka stalinizmu, zapowiedź reform dotarły też do Ustrzyk. W mieście odbyły się dwa wiece. Już w trakcie burzliwych przemówień rzucono hasło - zburzyć pomnik!

Emocje na tyle się podgrzały, że tłum przemaszerował pod postument, chociaż nikt wtedy jeszcze się nie odważył na jego rozkuwanie. Wiadomo było jednak, że czas wykonania wyroku na Stalinie jest coraz bliższy.

Jedna z głównych ról w tym przedstawieniu przypadła w udziale zmarłemu kilka lat temu Henrykowi Jęśce, zatrudnionemu wówczas w zakładzie oczyszczania miasta.

Tak wspominał tamte chwile: "Przyszedłem rankiem do pracy, a szef mi daje polecenie: panie Heniu, trzeba rozebrać Stalina. Zdębiałem, myślałem że to podpucha. Widząc, że dalej stoję jak słup soli, powtórzył już bardziej stanowczo: idź pan i rozwal Stalina".

W Ustrzykach Dolnych i okolicy pracowali wtedy ludzie z Krakowskiego Przedsiębiorstwa Robót Drogowych (KPRD). Byli oburzeni, że w polskim miasteczku nadal stoi pomnik Józefa Stalina - w trzy lata po jego śmierci i po ujawnieniu przez Nikitę Chruszczowa w lutym 1956 r., kim w istocie był Stalin i za jakie zbrodnie odpowiada.

Decyzja o demontażu ustrzyckiego pomnika zapadła na posiedzeniu miejscowego komitetu PZPR. Kiedy Jęśko zakładał łańcuch na szyję wodza (niektórzy twierdzą, że to nie Jęśko, ale Ustyński, który powoził końmi należącymi do Miejskiej Rady), jeszcze o tym nie wiedział.

I dlatego naszły go wątpliwości. "Wokół stali ubowcy, nie mogłem uwierzyć, że wszystko ma być legalnie. Pobiegłem do kierownika i mówię, że coś mi nie gra, a on na to: człowieku, wiąż łańcuch i ciągnij, bo jeszcze się rozmyślą. Oj, namęczyłem się przy tym rozwalaniu, bez pomocy kowala Gniewka nie dałbym rady".

- Rzeczywiście obwiązano Stalina łańcuchem, ale gdy konie go pociągnęły, głowa i część tułowia tylko się mocno zgięły - wspomina Bogdan Błażejczak. - Kiedy okazało się, że w środku są grube pręty, przywołano Gniewka, żeby je przeciął piłką.

- Miałem wielką satysfakcję, gdy zobaczyłem zgięty łeb Stalina - śmieje się Postołowski. - Bo to jakby odpłacano mu za moją krzywdę, te miesiące w kryminale, kłopoty z pracą i ciągłe wezwania na UB.

Tumult przy pomniku był straszny. Ludzie przekrzykiwali się i dopingowali tych z zakładu oczyszczania miasta, by roztłuc postument na jak najmniejsze fragmenty. Ale i nogi Stalina były zbrojone, więc musiano je skuwać i przecinać.

Ciężko szło z cokołem, gdyż tkwiące w ziemi spore kawały szyn zalano przy budowie betonem. Lata później część betonowej podstawy nadal widoczna była na miejskim skwerze, z czasem zarosła ją trawa, a później rynek pokryła kostka.

Niech płynie do Morza Czarnego

Tak więc pomnik rozwalono, ale co dalej? Najbardziej spodobał się pomysł, by powlec go końmi do rzeki Strwiąż. W tym celu "wynajęto" konie Ustyńskiego. Dzisiaj nie ma zgodności co do tego, czy Stalina rzeczywiście wrzucono do rzeki (miałoby to symboliczny wymiar, gdyż Strwiąż należy do zlewni Morza Czarnego), czy też, jak upierał się Jęśko, do dołu z wapnem, mniej więcej tam, gdzie obecnie są stragany na zielonym rynku.

- Mnie się wydaje, że fragmenty pomnika wrzucono do dołu tuż przy rzece za ówczesną rzeźnią - mówi Edward Pomagiel.

- Ej, dałbym sobie rękę uciąć, że wprost do rzeki - twierdzi Bogdan Błażejczak. - Podobno w nocy przyszedł tam taki jeden komunista, strasznie zakochany w Stalinie, i wziął sobie na pamiątkę całą głowę. Trzymał ją w domu aż do śmierci.

Czy tak było naprawdę, nikt nie powie. Przeważnie dlatego, że po 55 latach od tamtych wydarzeń szwankuje pamięć. Świadkami demontażu pomnika byli m.in. robotnicy z KPRD. Lesław Magrysiewicz wspominał, że jeden z nich odłupał z ręki Stalina fajkę, a znowu ktoś inny wziął ułamane ucho.

Pewnym jest, że przez długie lata na strychu jednego z ustrzyckich domów przechowywany był nos Stalina, aż do dnia, kiedy zaginął podczas jakiegoś remontu.

Dziś historia pomnika jest w Ustrzykach niemal zapomniana. Młodzi nawet nie wiedzą, że taki pomnik w Ustrzykach stał i budził zarówno miłość, jak nienawiść. A jeszcze 20 lat temu dzieciaki powtarzały sobie krążący po mieście dowcip: - Jaka jest najsłynniejsza rzeka w Polsce? - Strwiąż, bo utopiono w niej Stalina.

Dołącz do nas na Facebooku!

Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!

Polub nas na Facebooku!

Dołącz do nas na X!

Codziennie informujemy o ciekawostkach i aktualnych wydarzeniach.

Obserwuj nas na X!

Kontakt z redakcją

Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?

Napisz do nas!
Wróć na nowiny24.pl Nowiny 24