Szabla u boku, pawie pióra na hełmie. Turkiem być to honor i zaszczyt

Zwyczaj barwnych straży, które zaciągają wartę przy Grobie Pańskim, trwa na ziemi przeworskiej od wieków. Być turkiem to honor i zaszczyt. Niektórzy członkowie oddziałów pokonują setki kilometrów, by założyć mundur i pójść w rezurekcyjnej procesji w swojej rodzinnej miejscowości.

- Przygodę ze strażą grobową rozpocząłem w 1974 roku - opowiada Jan Wilk z Ujeznej. - Przyjeżdżałem na Wielkanoc nawet wtedy, gdy byłem w wojsku. Służyłem w podhalańczykach i pamiętam, że pożyczyłem ówczesnemu komendantowi pelerynę i kapelusz, a sam założyłem jego mundur. Od 1983 roku sam byłem komendantem straży grobowej.

Pan Jan znany jest z aktywności na terenie Ujeznej, gminy Przeworsk i całego powiatu przeworskiego. W poprzedniej kadencji był przewodniczącym rady gminy, jest szefem… Koła Gospodyń Wiejskich w Ujeznej, zasłynął także jako prowadący imprezy plenerowe.

Ale przed Wielkanocą zawsze najważniejsze są turki. Teraz - jak mówi - nadszedł czas na zmianę warty. - Chciałbym, żeby ktoś młodszy to przejął. Pewnie będę pomagał, ale raczej już nie jako komendant - zdradza.

Krzyż, widelec, kotwica i serce

Turki, czyli kolorowe straże grobowe, to wyjątkowy zwyczaj znany tylko na Podkarpaciu, szczególnie żywy w okolicy Przeworska. Barwne oddziały, odziane w zdobne mundury, strzegą symbolicznego grobu Chrystusa w kościołach, zapewniają oprawę nabożeństw, a także popisują się musztrą paradną, zawierającą czasem bardzo skomplikowane figury, takie jak krzyż, widelec, gwiazda, kotwica, serca.

Etnograf Katarzyna Ignas z muzeum w Przeworsku twierdzi, że zwyczaj ten jest wypadkową wielu czynników, wśród których na pewno ważną rolę odegrała obecność zakonu bożogrobców, szerzącego kult Grobu Pańskiego, a także barokowa moda na wystawne Groby Pańskie i średniowieczne misteria pasyjne.

Legenda z kolei wiąże turki z powrotem wojsk polskich w tureckich strojach spod Wiednia, w których żołnierze mieli zaciągnąć wartę przy grobie Chrystusa i w ten sposób zapoczątkować barwną tradycję.

Bardzo ważny dla turków jest mundur. Oddziały z poszczególnych miejscowości różnią się właśnie strojami i zdobieniami. W Ujeznej straż grobowa nosi granatowe mundury z czerwoną szarfą.

Tylko komendant zakłada dwie skrzyżowane na piersi szarfy. Pagony i kieszenie obszyte są kolorowymi zdobieniami. Dawniej trzeba było zdobywać materiały na te zdobienia, dziś wszystko jest do kupienia w sklepie. Oddział z Ujeznej wyposażony jest w piki, a komendant nosi szablę.

- Dawniej mieliśmy pożyczaną szablę, a teraz używamy repliki robionej na zamówienie - mówi Wilk. Turki z Ujeznej noszą też zdobione pawimi piórami czapki. - Kiedyś mieliśmy po dwa, trzy pióra, bo nie było pawi. Teraz nasz sąsiad Stanisław Stęchły, który hoduje pawie, daje nam te pióra w prezencie. Pawie pióra mamy więc wszyscy!

Katarzyna Ignas w publikacji "Nasze turki. Straże grobowe w powiecie przeworskim" wspomina o tym, że zwyczaj może mieć związek z licznymi najazdami plemion tatarsko-tureckich od XIII do XVII wieku. Wytworzył się wówczas w Polsce stereotyp Turka jako poganina, pohańca, niewiernego.

To Tatara i Turka postrzegano jako synonimy pogan. Jeśli więc Piłat ustawił legionistów rzymskich, czyli pogan, przy grobie Chrystusa, to symbolicznych Grobów Pańskich powinni strzec także poganie, za których w Polsce uznawani byli Tatarzy i Turcy.

"W wyobraźni ludowej nastąpiła swoista paralela: Rzymianie współcześni Chrystusowi byli wrogami religii chrześcijańskiej . Turcy - współcześni wyznawcom religii Chrystusa w Polsce stali się «oswojonymi» wrogami chrześcijaństwa w Polsce" - pisze Katarzyna Ignas.

Wielki tydzień turków

Dawniej do straży przyjmowali kandydata dopiero po wojsku.

- Zawsze jednak brano dwóch czy trzech młodszych - wspomina komendant z Ujeznej. - Dzisiaj także. Są w oddziale studenci, którzy przyjeżdżają na święta, mamy nawet chłopaka, który przyjeżdża z Irlandii. Kiedyś było więcej członków straży grobowej, bo było więcej młodzieży.

Zazwyczaj komendanci pilnują, by wszyscy podkomendni byli po spowiedzi, bo cały oddział przystępuje do komunii świętej. Swoją posługę zaczynają w Wielki Czwartek. W Wielki Piątek straż grobowa pełni swą podstawową rolę - zaciąga wartę przy grobie Chrystusa. Dawniej straż czuwała całą dobę, dziś zazwyczaj przed północą kościoły są zamykane.

- W Wielką Sobotę, po "Chwała na wysokości Bogu", wchodzimy uroczyście na mszę. W tym dniu obsługujemy też czytania. Historię stworzenia świata czytam już chyba od trzydziestu lat! - opowiada Jan Wilk.

Turki służą także podczas Niedzieli Wielkanocnej, na rezurekcji i na sumie. Oddział z Ujeznej ma także armatę, z której oddaje salwę dla uczczenia zmartwychwstania Jezusa. W czasie rezurekcji śpiewają pieśń "Gloria tibi Trinitas".

Niedziela, a także poniedziałek, to czas, kiedy oddział może popisać się musztrą paradną, zazwyczaj przy dźwiękach muzyki marszowej w wykonaniu orkiestry dętej. W Poniedziałek Wielkanocny turki zazwyczaj biorą udział w oblewaniu i chodzą po domach z życzeniami. To także dzień pasowania nowych członków oddziału.

- Taki delikwent kładzie się na ławce, otrzymuje poduszki dla osłony, dostaje pasem, a potem komendant kładzie mu na ramieniu szablę. Pasowany całuje na koniec sztandar - opowiada Jan Wilk.

Po świętach turki spotykają się na paradach straży grobowych, które odbywają się w okresie wielkanocnym. W tym roku XXII Podkarpacka i XII Ogólnopolska Parada Straży Grobowych odbędzie się 19 kwietnia w Gniewczynie Trynieckiej.