Pierwsza wojna światowa z podkarpackim epizodem

Sprzeczności między mocarstwami Niemcami i Francją, Niemcami i Anglią, Niemcami a Rosją oraz przede wszystkim Austrią i Rosją na Bałkanach przyczyniły się do wybuchu I wojny światowej... Ofiarą tej wojny o której historycy mawiali, że wybuchła z powodu „pychy mocarstw europejskich” padło dziesięć milionów żołnierzy. Szczególnie młodych mężczyzn nazywanych straconym pokoleniem. Drugie tyle ludzi odniosło rany lub pozostało kalekami. Po raz pierwszy w czasie tej wojny użyto czołgów – w bitwie pod Sommą w 1916 roku przez Brytyjczyków. Użyto też po raz pierwszy broni chemicznej m.in. przez Niemców pod Ypres.

Karygodne zaniedbania ze strony ochrony były powodem śmierci arcyksięcia Ferdynanda w Sarajewie w 1914 roku, która stała się bezpośrednim powodem wybuchu pierwszej wojny światowej. W czasie wizyty arcyksięcia z małżonką w 1913 roku na zamku w Łańcucie wziął on wraz z kilkoma innymi gośćmi w tak modnych już w czasach wiktoriańskich seansach spirytystycznych „przy wirującym stoliku”. Na karcie papieru z zapisanymi literami alfabetu położonej na stoliczku stawiano spodeczek, który był dotykany przez dwie osoby z zamkniętymi oczyma. Na pytanie uczestniczącego w seansie księcia Stanisława Radziwiłła - „Jaki będzie największy wypadek w przyszłym roku?” - „wirujący stolik” odpowiedział - „Diabeł zabierze Zofię a Franciszek będzie zamordowany na dworcu. Polska będzie spustoszona”...Wówczas arcyksiążę nie potraktował tej wróżby zbyt poważnie...

Ale wróćmy do przebiegu późniejszego zamachu - jeden z oficerów odpowiedzialnych za ochronę arcyksięcia – generał Potiorek (cierpiący na postępującą chorobę mózgu) ogłosił publicznie rozkład jazdy arcyksięcia – następcy austriackiego tronu – z dokładnością co do minuty. Znany był powszechnie czas przyjazdu książęcej pary do Sarajewa. Kolejnym zaniedbaniem była odmowa zwiększenia ochrony – na prośbę komisarza rządowego Gerdego aby Potiorek zwiększył liczbę policjantów na trasie przejazdu książęcej pary Potiorek nie zareagował. Jedynie 120 policjantów zabezpieczało trasę przejazdu książęcego orszaku stojąc w zbyt wielkich odległościach.

Zabójstwa arcyksięcia dokonał Bośniak Gawrilo Princip działający z inspiracji serbskiego wywiadu wojskowego. Wybiegając z kawiarni podbiegł do jadącego wolno kabrioletu z książęcą parą i oddał strzały. Okazały się one śmiertelne zarówno dla arcyksięcia jak i jego żony. Arcyksiążę ranny, kilkakrotnie powtarzał: "To nic, to nic...” Jeszcze jedną tajemnicą jest dlaczego śmiertelnie rannych zamiast do szpitala zawieziono do miejscowego ratusza, gdzie księstwo zmarli... wśród stołów zastawionych butelkami szampana. Princip próbował natychmiast zażyć truciznę, jednak... zwietrzała substancja nie zadziałała. Został aresztowany i skazany na 20 lat więzienia (ze względu na młody wiek ominęła go kara śmierci).Rząd Austro-Wegier podejrzewał udział władz serbskich w zamachu; nie znalazł jednak na to bezpośredniego dowodu. W Wiedniu postanowiono jednak wykorzystać zamach jako pretekst do wojny, upokorzenie Serbii iwyeliminowanie wszelkich działań antyaustriackich. Za Serbią stanęła jednak Rosja...

W zamyśle budowniczych armię rosyjską przed marszem na Budapeszt i Wiedeń miała powstrzymywać przemyska twierdza. Pierwsze prace trwały już w czasie wojny krymskiej (1853-1856). Rozwój kolei w 1859 roku i połączenie Przemyśla ze Lwowem i Budapesztem sprzyjały jeszcze bardziej rozwojowi twierdzy. Ostateczną decyzję o jej rozbudowie podjął cesarz Franciszek Józef.

W czasie I wojny światowej przemyska twierdza przeżyła pół roczne oblężenie. Była jedną z trzech największych europejskich twierdz – po Antwerpii i Verdun. Łączna długość zewnętrznego pierścienia wynosiła 45 kilometrów. Twierdza Przemyśl... sześć miesięcy opierała się Rosjanom...Twierdzą dowodził roku generał Kusmanek ; był m.n. oficerem sztabu i kierował Kancelarią Ministerstwa Wojny. 4 listopada 1914 roku po tzw. pierwszym oblężeniu twierdzy otrzymał nominację na generała piechoty. 22 marca 1915 roku poddał twierdzę. Zarzucano mu tchórzostwo gdyż oficjalny powód - brak prowiantu był wątpliwy. Podczas ewakuacji twierdzy widziano jak w Sanie topiono kilogramy prowiantu. Dzisiaj uważa się, że generał Kusmanek poddał twierdzę, gdyż wykrył spisek żołnierzy stanowiących załogę twierdzy (w większości Słowian) którzy chcieli poddać fort Rosjanom. Wśród obrońców panowało niskie morale, a wielonarodowościowa armia Austro-Wegier nie bardzo kwapiła się do tego, aby umierać za cesarza. Po upadku twierdzy dostał się do niewoli rosyjskiej Przebywał w niej trzy lata. Po powrocie do Austrii był sądzony za poddanie twierdzy. Proces był tajny, ale ostatecznie Kusmanka uniewinniono.

Rzeszów znajdował się pod zaborem austriackim stąd mieszkańcy miasta mobilizowani byli do walki z Rosją. Mobilizacja Polaków rozpoczęła się 1 lipca 1914 roku. Zmobilizowanych, których liczba przekroczyła tysiąc osób kierowano nad San, gdzie znajdowała się 1 Armia austro-węgierska pod dowództwem generała Wiktora Dankla. Stacjonujący w Rzeszowie garnizon austriacki należał do większych w Galicji. Codziennie na rzeszowskim dworcu można było zaobserwować wojskowe pociągi pełne austriackich żołnierzy jadących na front Na wojskowych wagonach znajdowały się. napisy: „Jeder Schuss ein Russ” (Każdy strzał to jeden Rosjanin), „Alle Russen und Serben müssen sterben” (Wszyscy Rosjanie i Serbowie muszą umrzeć).

Wiele śladów, zwłaszcza żołnierskich mogił ta straszliwa wojna pozostawiła na Podkarpaciu. W Przemyślu znajduje się kompleks czterech cmentarzy z I wojny światowej przy ul. Przemysława. Cmentarze poświęcono już 1 listopada 1916 roku. Pochowano tu żołnierzy austro-węgierskich, niemieckich i rosyjskich. Wiele kościołów na czas I wojny stało się miejscem pobytu różnych wojsk; wiele niestety uległo uszkodzeniu czy zupełnemu zniszczeniu. W czasie I wojny światowej np. klasztor ojców bernardynów w Leżajsku zajęły wojska austriackie, a sam klasztor był celem artylerii rosyjskiej. Spowodowało to znaczne uszkodzenia zabudowań klasztornych. Wojska okupacyjne masowo rekwirowały dzwony z kościelnych wież. Jarosławski klasztor reformatów był np. miejscem kwaterunku wojsk wszystkich stron konfliktu. Podczas majowych walk w 1915 roku wybuch bomby zniszczył okna z witrażami. Rekwirowano wszystkie metalowe przedmioty. W Łańcucie, przy ul. kard. S. Wyszyńskiego, na tzw. księżych polach stoi kapliczka poświęcona Sercu Jezusowemu. Wedle przekazów, w czasie I wojny niecodzienną zabawę urządzili sobie też tutaj żołnierze rosyjscy -strzelali do umieszczonej na szczycie kapliczki świętej figurki, utrącając głowę świątkowi. Wkrótce niektórzy z tych wojaków znaleźć mieli śmierć podczas bitwy pod Gorlicami.

Duchowieństwo podkarpackich parafii włączyło się czynnie w pomoc ofiarom wojennej pożogi. Zakonnicy i siostry zakonne prowadziły lazarety punkty opieki i nieśli posługę duszpasterską wśród rannych. Wspaniałą postawę reprezentował np. ks. płk. Warchałowski, który w 1914 roku był kapelanem w szpitalu wojskowym we wspomnianej Twierdzy Przemyśl. Po jej zdobyciu przez Rosjan został aresztowany i wywieziony na Syberię; dostał nawet wyrok śmierci za to, że nie wstydził się czynić powinności kapłańskich, zwłaszcza wśród potrzebujących jego posługi. Udało mu się jednak szczęśliwie wydostać z niewoli. Biskup Józef Sebastian Pelczar powołał specjalne Bractwo „Boni Pastoris” którego celem miało być odnawianie świątyń. Organizował także swoich diecezjan aby udzielali pomocy najbardziej poszkodowanym w czasie wojny.